=Pozicioni i gjuhës shqipe në tryezen e shkences=
Eric P. Hamp: Procedura e Konferencës në Universitetin e Kalifornisë, Los Anxhelos, 25-27prill, 1963
Nga Henrik Birnbaum dhe Jaan Puhvel
1. Është në modë që në
konferenca të dilet pa asnjë pohim të qartë, as pozitive e as
negativ, por më tepër me një deklaratë
të të gjitha vështirësive të shumta.
Ndërsa unë nuk kam aspak shije për modë
mbi këtë fushë, si në asnjë tjetër.
Nganjëherë na duket tepër e vështirë që të thuhën përfundimisht e me siguri
tiparet e gjuhës IE ose pa mashtrime më vështir është për ti identifikuar qartë dhe për ti caktuar
në një marrëdhënie të kufizuar të inovacionit të përbashkët.
Kjo nuk do të thotë
se gjërat që i kanë vënë si G. Meyer, kjo
është shumë e njohur, ka mjaft material të mirë indo-evropian në shqip,
por shpesh është i paqartë dhe e përfaqësuar nga një numër i vogël të shembujve
për çdo veprim dhe kombinim .
Për më tepër, unë nuk
jam ende në një pozicion për të thënë atë që unë shpresoj se do të jetë e
mundur të thuhët kur materialet dialektore nga shumica e rretheve të janë analizuar dhe krahasuar. Kjo vlen
veçanërisht për foljet.
Ka edhe të panjohura
të fundit që janë të rëndësishme për pyetjen totale në të cilën unë nuk i informuar në mënyrë adekuate për të mbajtur
një mendim të duhur: thrakaset, me materiale marramendëse (-ev-) është
shembull i dukshëm këtu.
2. Ka mënyra ku
subjekti ynë ka qenë i sintetizuar në të kaluarën dhe lehtësojnë detyrën tonë
disi:
N. Jokl (Eberts Reallexikon
der Vorgeschichte; në artikullin "Albaner," "Illyrier," dhe
"Thraker")- i jep një shqyrtim të vetëm; por ai megjithatë nuk jep pikëvështrimin e tij.
W. Porzig ( Die
Gliederung des indogermanischen Sprachgebiets Heidelberg, 1954])- jep
një përmbledhje të drejtë dhe në mënyrë të plotë, por ai nuk ka mendime të
mprehta vendimtare.
Për më tepër, ai
ishte me krejt pak veprimtari së fundi,
për një fushë të tillë të vogël, dhe jam munduar ta analizoj e plotsoj nëse mundem. Kështu që unë shpresoj
për të arritur një shkallë të drejtë të tërësisë në raportim, edhe se, në të
njëjtën kohë permes disa nga paragjykimet e mia që tregohen terthorazi.
. 3 Kur e shikojmë në
terren hapsiren që mbulon, duket se subjekti ynë ndahet natyrisht në tri pjesë:
Pozita gjeografike e
shqiptarëve në Ballkan, vendi dhe marrëdhëniet e ilirve, trakeve, dhe pjestarve
të tyre dhe lidhjet gjenetike të shqiptarëve në nëngrupet IE simotra të saj.
Këto simotra,
pjesërishtë ndeshen në fusha tepër të veçanta të ekspertizës:
"Gjuhësi Ballkanike"; letërsi
klasike, filologji dhe epigrafi, dhe studimet Indo-evropiane në kuptimin
tradicional.
Askush nuk mund të
jetë po aq i aftë në të gjitha.
4. Në pyetjen
rreth vendndodhjes më të hershme të shqiptarëve, ka një përmbledhje të
mirë dhe grumbulluar me referenca nga A.
Rosetti, Istoria romîne limbii. II. Bakanice Limbile 3
41-44 (Bucure ti, 1962).
Rosetti, megjithatë,
gabimisht përsërit mitin se, "disa dialekte të tosknishtes tregojn karakteristikat e gegnishtes, duke
treguar, gjoja se për një ndarje më të
vonshme të dialekteve.
Isoglosat, kjo është e qartë në të gjitha
dialektet, e kam studiuar, te cilat permbajne pothuajse të gjitha llojet e
mundshme.
Ato duhet të jenë
relativisht të vjetra që datojnë në mijëvjeçarin e parë post-romake. Si një
supozim duket e mundshme që kjo isogloss pasqyron një përhapje të zonës së
fjalës, pas vendosjes së shqiptarëve afërsisht në vendndodhjen e tyre
aktuale.
Në këtë kontekst
është e mundur për të gjetur pothuajse çdo mendim.
Shumë janë dakord se
shqipes i mungon një terminologji e vjetër detare, por D. Deev (
Charakteristik der Sprache thrakischen 113 [Sofje 1952]) mendon se ata e kanë
pasur por e kanë humbur atë!
Më shumë pozitivisht,
mund të thuhet se, mungesa e thjeshtë e
fjalorit të trashëguar detar nuk mund të provojë asgjë.
Kohët e fundit,
megjithatë, E. Çabej ( Congresso VII intemacionale di
scienze onomastiche , 4-8 Aprile 1961 248-249) ka argumentuar për
praninë e vertetë detare, por e pamjaftueshme deri tani i disa termave të
vjetra të ruajtura.
Por mua më duken se këto janë për pjesën më të madhe jobindëse
në vetvete:
-det- 'detit' (lidhje me 'thellësi') mund të
referohet ujit të thellë, -Va='vend
zbarkimi', mat ='plazh' valë= dallg, 'Vala' mund te
aplikohet tek organet e ndryshme të ujit.
Një fjalë si -Gryke
='ngushtic "është një metaforë e lehtë =(' fyt ');
ani (: një (ë) =
'anije') dhe disa emra të
pjesëve të anijes ( Balle= 'ballin', pëlhurë=vela=
'lundrim', =shul ='direk' , luga= "timon",
i përkasin me Luge= 'kupë') janë gjithashtu të kuptueshme lehtë si metafora;
likurishtë " (krh. likurë 'lëkurë') dhe shumë emra
të tjerë, shpesh komponime mjaft transparente (f. 249), janë përshkruese dhe me
sa duket mund të ketë lindur në përdorimet e tyre të vulosura në pothuajse çdo
kohë.
Fjala ngjalë ="ngjalë"
*="engella" , edhe në qoftë se e lidhur si duhet me
fjalen ilire Eggelane, nuk
presupozon domosdoshmërisht lidhje me detin.
Kështu, ne ende na
mungon një trup i demonstruar i morphemes amtare detare,
që s'kanë lidhje morfologjike ose semantike me tjera gjuhë për të bërë
transferimin e mundur. Për një argument të tillë, vetëm forma të izoluara do të
jenë bindëse.
Edhe historia e
kohëve të fundit është e diskutueshme: emri Shqiptar shfaqet së pari në
shekullin e katërmbëdhjetë.
Albi hynë në një dokument Angevin të vitit
1330, sipas Ptolemeut, në shekullin e dytë =Albanoi =
kanë jetuar rreth Albanopolit (Krujë), ku identiteti etnik është i regjistruar në
kohën moderne.
Enklavat e Italisë
dhe Greqisë, në masën që ata përdorin një emër tradicional, e përdorin këtë
term: arbresh (p.sh., Vaccarizzo Albanese), arbëríshte
në (Greqi).
Të dhënat e mëhershme
janë tê perseritura me referenca nga, H.
Bariç Lingvisticke studije (Sarajevë, 1954;. Abbr LS ), dhe Hymje në historínë
e gjuhës shqipe 7 (Prishtinë, 1955,. Abbr Hymje ;. = trans Istorija
=Arbana= KOG Jesika 30 [Sarajevë, 1959]).
Çështja e emrave si Elbasan,
Arbëni, Albanopolis, Shqipëtar, Shqipeëri diskutohet gjerë e gjatë, por
disi e pa mbrrijshme, te Dh. S. Shuteriqi, Buletini për shkencat Shoqerore
1956:3.189-224 (abbr. BShkSh) dhe Buletini i Universiteiit Shtetëror, Tiranës 1958:3.45-70 (abbr. BUShT ).
Është e qartë se në
Mesjetë shqiptarët janë zgjeruar më larg në veri (Jokl, albaner § 2), se ka
argumente bindëse të cilat kanë qenë të shtyër
deri në bregdetin e Adriatikut - Fakti që Scodra=
'Shkodra' ( Shkodër ) tregon një zhvillim jo-shqiptar (shih 6 më poshtë), se nuk e ka të demonstruar
fjalorin e vjetër detare (shih më lart), dhe se ka pak huazime të
Greqisë antike (Jokl, albaner 5, por shih 5 më poshtë), dhe se ka argumente
në favor të Dardanisë së vjetër:
=Ni= < Naíssos,
me zhvillimin si në;
=pyll ="pyll"
<*
= pëýll <*
jastëk le (m) : pal dem (Jokl, albaner § 5).
Pa dyshim, shumë nga
argumentet janë negative që do të trajtohen më poshtë.
Në një seri
studimesh, G. Reichenkron ka përpunuar kohët e fundit në korrespondencën shqiptare-rumune, që e ka sjellë edhe
në armenisht. Ky argument i fundit nuk është i ri, pasi që është së pari i
vendosur me forcë përcaktuara nga H. Pedersen ( KZ 1900:36.340-341). Aspektet
përkatëse të Reichenkron do të diskutohet më poshtë, por puna e tij në thelb nuk ndryshon gjendjen e huamarrjes
siç është e kuptuar.
S. Pucariu (trans.
Die rumanische Sprache [Leipzig, 1943], nga i cili citim i është bërë këtu)
shqyrton këto çështje në "Das autochthone Element" (f. 203-210) dhe
në diskutimin e tij rreth trashëgimisë së përbashkët latine (f. 326-336).
Edhe pse ai merret me
pamje të tjera (pp 336-338), ai i sheh (f. 205) elementet shqiptare-rumune si
rrjedhin nga trakishtja, dhe mendon se ata kanë trashëguar (si substrat)
në gjuhën rumune, por huazua nga ilirët, paraardhës të shqiptarëve.
Më i pasuri shtjellim i kësaj lënde gjer me
tani është nga Rosetti Istoria II 3 , i cili lavdërueshëm trajton Ballkanin si një njësi historike. Për
shqiptare-rumune e korrespondenca fonologjike janë të përcaktuara (f. 103-106),
si dhe leksikor (f. 106-121), shumë nga këto janë shumë të njohura për të kanë
nevojë ilustrimet me shembuj këtu - në bruto, ata janë të qartë të e vërtetë,
dhe në masë të madhe kuptuar mirë. Ata theksojnë në mënyrë solide për të (1)
gjuhë amtare lokal, dhe (2) një dialekt të veçantë të latinisht.
G. Reichenkron (
Romanistisches Jahrbuch 1960:11.19-22) rehearses shkurtimisht disa hipotezave,
që kam përmbledhur këtu:
a) Jo e gjithë
huazimet shqiptare-rumune janë huazuar
nga shqipja në rumunishte, të cilët mund të jenë edhe nga Ilirët dhe
Daco-trakët si burime të hershme.
b) elemente
"autoktone" vrehen në rumune vetëm në rregullin e pjesës ilire-trake-shqiptare,
që shfaqet në pjesën e zhvillimit proto-Romakë.
c) Shumica e
huazimeve shqiptare-rumune vijnë prej
huazimeve nga latinishtja vulgare (si prekursorë të
rumunëve) në Dardani nga një substrat ilir.
Pastaj, ne supozojmë,
para-rumunët u zhvendosën në veri të Danubit dhe u bashkuan me një
dialekt dako-Romakë, që përmbanin elemente trake tregon edhe Korrespondenca me
Armenianët (gjoja një ndryshim të shëndoshë, dhe caktuara që trajtohen
në Rom. JB. 9, për detaje , shih më poshtë).
d) Yield-et e
dako-Thrake rumune <IE *(- q
-) para (-be-) ;
<IE * (-s + front V , dhe IE * (-k ; - f -)
<IE * (-p (> -p -)' ).
e) Nga mbetja e
fjalëve të pashpjegueshme, huazimet nga sllavët dhe hungaret llogariten shumë.
f) Disa kreditë te
lashta greke duhet të mendojnë me të, edhe pse ai nuk do të presin rumun për të
marrë hua me shumicë në zonat ku Romance tjetër nuk e bëri.
g) Ka edhe disa kredi
gjermanike. Prandaj, ne duhet ti përballojmë pesë komponente: IE,
gjermanike, latine, greke, dake, sllave.
h) Ne duhet të jemi
të përgatitur për situatën ku dy etyma pa lidhje bien fonetikishtë së bashku,
por vazhdojnë me dy kuptime, të tilla si ofr. mont 'botë, mbi male' <
mundum , montem , kjo mundësi
shumë shpesh është anashkaluar.
Reichenkron së
arsyetimi ( . Rom Jb .. 1958:9.59-105, esp 59-62) në korrespondenca tingllore shqiptaro-rumune shkojnë si
vijon: korrespondencat e tilla mund të reflektojnë ose:
(1) dako-trake
të rumunishtës
dhe në
ilirishte të cilat më vonë bëhën shqiptare, ose;
(2) nga Iliria e cila që më pas bëhët shqiptare, për
të, shëndrrohet në Gete- trake të
rumunishtës.
Në bazë të supozimit të një ndryshim të zërit
trak nga IE, e ngjashme me atë në
armenishte, Reichenkron ndjek teorinë e Gamillscheg-ut se, dialektet
rumune (dmth., dardane dhe nën
ato nën Danub) shkojnë me gjuhën shqipe
në reflekset e tyre të huazimeve, ndërsa dialektet rumune
të Lindjes shkojnë me
reflekse tingllore thrakase dhe të
tregohen të -zhvendosur.
Prandaj, reflekset
kryesore të diagnostikes janë: IE. d , g, g , > kurse në Lindj të rumunishtës janë, t, k, k , .
Në bazë të kësaj
teorie dako-trake, Reichenkron përpiqet të shpjegojë
fjalë të ndryshme rumune, të vështira që
përfshijnë z , që disa prej të cilave mund të jenë të lidhura me
disa fjalë shqipe.
Ai përpiqet të
shpjegoj disa fjalë rumune në (-zg-) si duke konsideruar huazim
fillimisht nga format trake me një * prefiks (-gh -),
duke i krahasuar disa zhvillime armene.
Përpjekja e tij, të
cilën e konsideroj të pasuksesshme ose më mirëe të themi e dyshimtë, e
kam kritikua diku tjetër, të paktën për aq sa dêsmia shqiptare shkon. Në çdo rast,
argumenti i tij kryesor, i drejtë apo e gabuar, nuk është e duhur kjo penges që patjetër ti përfundojmi
mendimet tona mbi gjuhën shqipe, se ajo me të vërtetë ka
të bëjë me natyrën e Daco-trakve dhe reflekset e saj të supozuara në gjuhën
rumune.
Reichenkron argumenton duke
përsëritur disa herë supozime në drejtim
të huazimeve në mënyë që; huazimet gjuhësore, sipas tij, gjithmonë kanë lëvizur nga një strukturë më e
lartë sociologjike në një struktur më të
ulët.
Pa hyrë në fakultativ
ndoshta të pamundshëm të këtyre
aspekteve të kulturave në fjalë (Dakët, Getes, dhe para-shqiptarët),
e as në konceptin antropologjike jo të qartë të barazisë dhe superioritetit të
kulturave, ia vlen të përmendet se, në
rastin e kulturave ne e dimë shumë por
ne mund të supozojmë paraprakisht krejt
pak, se, nga cila anë këto kategori
huazimesh të shumta kanë lëvizë ?
Në rrjedhën e
diskutimit
=shtrungë=
'ahur për mjeljen e kafshëve ", rumune
="corde"
=korde=(gardhe), Reichenkron
(. Rom. Jb 11,51-52) ka një excursus mbi Baltike dhe sllave në (-po
-) Art, pas-,
=Nach-'=.
Ky argument humbe
fuqi kur kemi parasysh artikullin e E. Westh Neuhard-it në Scando-Slavica
1959:5.52-63, duke treguar se, këto
komponimet sllave janë kalke mbi gjermane të ndërtuara mbi një bazë të hollë
trashëgimi sllavë, për më tepër, ato kalke duket se janë pasqyrime të
mbështetura mbi një burim letrarë të arsimuar
ose të alfabetizuar pra, kjo
ndërhyrje kozmopolite e kulturës gjermane nuk ka hyrë në kontakt në nivelin popullor
por vetem në atë letrarë.
Sa për format interesante Baltike të sjellura nga Reichenkron,
dy lloje të shpjegimit duken se
mjaftojnë për shkatërrimin e tyre si kalke,.
Komponimet e tjera të "afrimit"
duken përsëri të gjurmueshme për
përhapjen gjermane, sidomos kur merret parasysh se sa i fortë ishte ky ndikim,
në mënyrë të veçantë në letoneze dhe në prusishte të Vjetër. Kështu, madhësia e
kufizuar e korpusit të prusishtës
së Vjetër theksuar nga Reichenkron në lidhje me
legalizimin relativisht të madh të kësaj karakteristike, i humbet vlera e saj
provuese.
Reichenkron vazhdon
për të nxitur një marrëdhënie të veçantë duke i përfshirë trakët, sllavët dhe baltët, në bazë të një
prefiksi; -po- -pa- nga
ana tjetër e lidh me të folmen e
variantit që përfshin gjuhën postrumune
si (corde) dhe =pociump=
dhe =pozmóc=.
Me konsideratat e mësipërme, supozimi i një
marrëdhënie të tillë të veçantë shpërbëhet në ajër. Duhet të theksohet kjo me
të drejtë që Reichenkron (f. 53), lejon mundësinë që format e
dialektit -po/pa-mund të vinin nga kontaktet e hershme
serbe.
Argumenti i
Reichenkron më tej në (f. 52-53), duke i dhënë një alternativë konvencionale (dmth., Joklit) për
=Pariu=
"përrua", është, në mënyrë të pavarur pyetjeve
të mësipërme të dyshimta në një zgjidhje të ndryshme.
Sipas Jokl;
=Pariu=
<para-shqipe*
=per-r n -=
Shqip:
=Përrua=
=Perroni= cf latin. fr num > rumune;
=Frîu=
Reichenkron sugjeron trake;) pa- asimiluar në.
=Pa -) +
Latine
=Rivus
=Riu
='lumin'.= Po aqë e mundur nëse dikush këmbëngul për një
alternativë tjetër *
=Per-r n -=
është *
=P er-r vus =.
5. Para se të
vazhdohet me të kaluarën Ballkanit të
shkallëzuar, ka dy huazime të vjetra në gjuhën shqipe të cilat na çojnë
në një perfundim të hollë por të vlefshëm.
Ajo ka qenë prej
kohësh e njohur (që nga neni bazë A. Thumb, IF 1910:26.1-20) se huazimet e
lashta greke janë të rralla.
Para-shqiptja
ishte pothuajse krejt pak në kontakt të
ngushtë me gjuhën greke në lashtësi.
Megjithatë, Çabej
ka dëshmuar kohët e fundit (Congresso VII intemazianale di scienze
onomastiche 250-251) se, këto huazime greke nuk e
fshijnë para-shqipën largë nga territori grek, jo se ata përshtaten mirë
në një vend që është Shqipëria e
sotshme, ata ishin në kontakt ose me kolonistët dorike-greke ose me dorianët e
veri-perendimit.
Pikat e tij mbi
karakterin Dorik të huazimeve
me siguri duken bindëse si:
=drapën=
,
Tosk
=Draper= "drapër '<*
= drapanon=
në vend se
=drepanon =;
=kumbull =; =<
kok-kumhlon ;
=brukë=
'Tamariske'
=murikh
=, thym="trumzë ;
=qumbra= qrumbh
=.
Tre të fundit (
reflekset e së parës) riprodhohen në
forma paralele edhe në kolonit greke të
Italisë jugore (edhe pse natyra dorike e këtyre dialekteve është një tjetër
debat i famshëm!).
Por kjo ende nuk do
të na tregon saktësisht se ku ndodheshin dorianët me këtë rast të
kontaktit ?
Ka disa huazime të lashta gjermanike:
=shkum=
'shkumë',
=tirq= 'pantallona'
(Gote;
=þiu-brokis ) =duhët parë mirë. Bari
( LS 73-91) ka nxjerrur disa detaje
lidhur me këtë çështje.
Këto janë prova mbështetëse, por pa i vendosur
gjërat më afër gjeografikisht.
Me sa duket më në veri dhe lindje, shqiptarët duej të kishin patur
rastin e tyre për kontakte për një kohë edhe
me gotët, por e gjithë çështja është e pasigurt.
6. W. Cimochowski (
BUShT 1958:3.37-48) i zhvendos shqiptarët shumë më pak se të tjerët: në malet
pranë Matit, në veri të Nishit.
Çabej (BUShT 1958:2.54-62)
është edhe më pak i gatshëm për të parë shqiptarët të zhvendosur: në bazë të
toponimeve, ai argumenton për një rajon bregdetar.
Veçanërisht, për shkak të qasjes relative të këtyre
neneve, dhe për shkak se, tezat e tyre kanë qenë të prirura për të qenë në sy
të keq, vlen të diskutohet edhe më
gjatë.
Cimochowski fillon duke
shqyrtuar shkurtimisht dhe në mënyrë kritike argumentet e Weigand-it (
Balkan-Archiv 3,227-251) për një rrënjë trake të gjuhës shqipe, dhe për
një venlindje më të hershëme të vendndodhjes së saj:
a) Toponimet me
origjinë latine në Shqipëri tregojnë zhvillim fonologjik dalmat, jo
shqiptar.
b) Trashëgimi detar
dhe kushtet e peshkimit mungojnë në gjuhën shqipe.
Këto fakte janë dhe kuptohen lehtë, thotë Cimochowski,
pasi që shqiptarët duhet të kenë vazhduar në zonat e thella ku Romakët nuk
ishin shuar aty plotësisht - kështu
pra, jo në ato zonat ku toponimet e
origjinës latine ndieheshin ende të forta.
Shqiptarët do të
kishin jetuar në brendësi të territorit largë nga bregu i
detit, në male, por jo domosdoshmërisht përtej kufijve të Shqipërisë.
c) Disa fjalë të tilla si ="maniferrë' =ndahen
me trake =manteia =.
Por kjo mund të
trgoje thjesht se, ka pasur kontakte, përveç trake-frigjiane e brigje që kanë jetuar pranë Durrësit.
Për më tepër, Çabej
mendon se, edhe këto fjalë mund të
tregohen të jenë ilire.
Cimochowski vazhdon të theksoje
(fq. 48) se;
=karpë=
dhe;
=burrat=
janë të ndarë në zonën italiane para-Romake prandaj kjo korrespondenca e
pretenduar trake është zhvleftësuar.
d) Disa emra Trake
janë shpjeguar gjoja se me ndihmën e shqipes.
Nga këto, vetëm
Dacia Maluensis (: mal ?) është
shpjeguar edhe në këtë mënyrë;
=Decebalus=
(: Balle ) dhe;
=Burebista=
=Burre +
Bishtit = janë me siguri të gabuara.
e) Toponimet shqiptare
të njohura nga antikiteti nuk tregojnë zhvillimin fonologjik shqiptar.
Kjo nuk duhet të jetë
e habitshme, nga fundi i shekullit të dhjetë e tërë Shqipëria jugore u muar nga bullgarët.
Por kjo nuk do të
thotë se nuk ka pasur shqiptarë kudo në Shqipëri.
f) Huazimet e vjetra
në rumunishte nga shqipja dhe zhvillimi i shqiptarve rumun të shperndarë nga
pika latine ka një origjinë shqiptare nga pika Latine
me origjinë lindore. Por zakonet nomade të Vllehëve dhe kulturës së
blegtorisë së shqiptarëve nomad do
t'i çoje ata në kontakte me ta ndoshta në një kohë të gjatë në të
kaluarën.
Për më tepër, nëse shqiptarët
mund të kenë patur kontakte në Veri-Lindje, por ne ende nuk e dijmi saktësisht se, ku ishte kjo vija iliro-thrakase,
por dihet se Naissos= (Nishi ), është konsideruar nga shumë si
territor ilir.
Nga këto vëzhgime Cimochowski
arrin në përfundimin se, jugu i
Shqipërisë, veriu rrethë Shkodrës dhe
bregu i detit Adriatik ishin të përjashtuara si territore shqiptare qysh herët por,
kjo nuk dëshmon se, shqiptarët
ishin në një marrëdhënie trakase.
Pastaj pason një
diskutim i gjatë i dëshmive për një marrëdhënie ilire, ku do të shohim në pjesën më poshtë, pasi që
do të përfundoje Cimochowski
se, vëndbanimi i shqiptarëve ka
qenë diku në afërsi të Matit, që shtrihen në Veri. .
Pretendimi i
Çabej-it është edhe më i fortë se sa ai i Cimochowskit.
Ai së pari jep një përshkrim praktik të historisë rreth
vendbanimit të hershëm të shqiptarve në një mënyrë të përshtatshme: Shqiptarët
vijojnë të jetojnë në venbanimet e ilirve sipas: ( Thunmann, Hahn,
Kreçmer, Ribezzo, La Piana, Sufflay, dhe Erdeljanovi ).
Ilirët e romanizuar
janë derdhur në jug nga malet midis Dalmacisë dhe Danubit (pikpamje e
Ireçek-ut).
Në shekullin e tretë
e të gjashtë, si nomadë, ata u zhvendosën
në jug të Karpateve, sipas (Parvan, Puscariu, Capidan). të ardhur
nga Pannonia sipas: (Procopovici, Philippide).
Shqiptarët dhe
rumunët ishin në territorin trakë mes Nishit, Sofija, dhe Shkupit sipas:( Weigand).
Shqiptarët ishin në
Dardani ku takohen Ilirët e Trakët, dhe u zhvendosën në Shqipëri në periudhën e vonë romake,
sllavët erdhen dhe i gjeten ata në pellgun e Bojanës sipas (Jokl, Durham,
Skok).
Nga malet e Ballkanit
dhe Rodopeve ata u zhvendosën në Shqipëri përpara sllavëve sipas: (Bari
).
Ata ishin në fushat e
Matit në Shqipërinë Veriore dhe u zgjëruan
në jug në Mesjetë sipas: (Stadtmüller).
Ky vend i fundit
është shumë i ngushtë, sipas Çabej-it.
Megjithatë, në
Congresin e VII Internazionale 245, Çabej lidhet te lumi Mat (Vibius)
për ="mat"= 'bregu i lumit'.
Çabej thekson se, emrat e
fshatrave në Ballkan janë në përgjithësi të kohëve të vonshme me rregullime të
ndryshueshme.
Për këtë arsye për
studimin e toponimeve, emrat e qyteteve dhe lumejve janë më të sakta.
Nëse do ti
kontrollojmi këta emra nga burimet antike
vertetojmi se, shumica e atyre
emrave të vjetër ndjekin zhvillimin
fonologjik shqiptar:
=Scardus =Shar , pa metatezë, si
në:
=Scardona =
= Skradin= .
=Scodra =
=Shkodër=
Çabej vëren se, sk
-> h - i përkiste para- Periudhes Ballkanike, dhe krahason (VII Congresso
Internazionale 244), për fonologji, emrin;
=Shkamb <
=scamnum dhe;
=kulshedër= <
=chersydrus= .
Kurse( "Rogame")
është një sufiks i kohëve të fundit
formuar nga:
=Ame
e Rege =, dhe për këtë arsye nuk ka problem për shkak
të (- g-) së)
=Barbanna =
=Buene
= është e rregullt, siç tregohet nga Jokl (IF 1932: 50.33 ff.), Slavia
(1934-1935: ff. 13,286), Glotta(1936:25.121
=Lissus =
Lezh (krh.
=Lissa
>=lisat , etj);
Çabej vë në dukje ( VII
Congresso intemazionale 245) latinishtja është e rregullt, një deklaratë qe unë
as nuk mund të pohoj as ta kontrolloj në këtë moment.
=Dyrrachium
>= Durrës
=Isamnus
>= Ishm
=Drivastum >=
Drisht, siç pretendon Krahe, theks ilir;
=Shkum (b)-
î- = Scampinus = është i rregullt në dialektin qendrore të
Shqipërisë, ku paratonet;
-ë-
> -u- dhe -mb- > (-m-)
janë të pritshme ( VII Congresso Internazionale 246).
=Aulwn > =Vlorë ndoshta
mund të përfshijë një ndërmjetsim sllavë.
=Thyamis
>= Çamëria,
(parë nga Leake në 1814, është
pranuar nga Çabej, megjithatë, mund të presim( -s-
t -) (-krh-).
Lat =Arachthos
>= Arta, me sa
duket më mirë shpjegohet me shqipen se sa me greqishten, por, është e habitshme
se, (-kt-) duhet të ishte (-ft -)apo (-jt-) e jo (-t -), nga ai nivel
kohorë. por;
=Ragusium= (
Ragusa ) është:
=Rush=* te Bogdani
(1685
Kështu thotë Çabej
se, bregdeti ishte shqiptar që nga lashtësia.
Emrat e huaj
përfaqësojnë disa shtresa të ndërhyrjes së mëvonshme për të cilat Weigand ka dështuar për ti pastruar dhe të
trajtohen pa dallim, në bazë të Çabejt ( Internazionale VII Congresso
243).
Bari ( LS 25 ff.) i jep
një llogari që është aq bindëse në anën tjetër të debatit, bazuar në punën e
kujdesëshme të bërë nga Skok mbi toponimet e Ballkanit në raport me
Romakët.
Bari e sheh shqipen
të ndarë me trakishtën (-kt- t-) (f. 26), por duhet
theksuar se, siç do të shohim më tej sipas V. Georgievit tek
trakët por përjashton lidhjen Daco-Miziane.
Duke përdorur këtë
simbiozë të njohur me para-rumunët dhe bazuar sipas emrit të Nishit (f. 26), Bari i vendos
shqiptarët në rajonin mes Dardanisë-Peonisë (f. 27). Ai pastaj vazhdon
të diskutojë në (f. 30-34) problemin e vendndodhjes së para-rumunëve se, mos
ndoshta ata janë zhvendosur edhe më
largë në veri të Danubit në atë kohë.
Dihet kjo prej kohësh se ekzistojnë dy lloje
të huazimeve latine në gjuhën shqipe.
Bari përcakton (LS
27-28, dhe Godinjak, Balkanoloski Institut, Sarajevo 1,1-16 [1957], esp. 7-11)
një kërkim për një zgjidhje shumë
bindëse për aksentin latinë sidomos
mes (-ct-) dhe (-cs-) që i
jep gjuhës shqipe (-ft-) , (-p-f-) si ps:
="luftë" =kofshë=, e
që përputhet me gjuhën rumune;
="lupt"=luftë =, e;
="coaps"=kofshë
=(shpatulla)= pra, këto
ndryshime të lehëta do të përfaqësojnë zëvendësime të shëndosha sipas IE * (-kt-) ishte bërë * (-t- ).
(unë shoh një problem këtu;
=ftua=ftoni=
='ftua' =
cotonum= , që do të duhet të ishte (-ct -)
pothuajse menjëherë për të mos u
ngatrruar me
=Keta =(kotonum)= në;
=këtë =këto
[m.]".) në grup përfshihet edhe
fjala shqipe;
=traft -r-=traktit
=
Nga ana tjetër kemi
edhe fjalën;
=derjt=
'drejtë' =(d (i) rectus)= (drejtus)
=(direktus) =dhe;
="trajtojn"
= një rezultat të ndryshëm por që përputhet me dalmatinen e vjetër
=traita = traktit =..
Në mënyrë të ngjashme
kemi në shqipe "-un-" dhe
"(-e-)" si reflekset e
latines "(-a-)" , të cilat përputhen me
zhvillimet rumune dhe dalmate.
Këto pra, do të qojnë
prapa në dy shtresa kronologjike dhe gjeografike, një në "Ballkan i
brendshëm" dhe tjetri "Adriatik bregdetar."
Bari ( Godinjak 13)
konsideron se, rumunishtja ka huazua nga shqipja por shqipja
nuk ka praktikisht asnjë në drejtim të kundërt, te gjitha këto forma rumune
duhet të jenë të "Restwörter," e
jo "Lehnwörter", por, si Reichenkron (më lartë) merr në
konsideratë, se, situata e huazimit mund
të jetë edhe më e ndërlikuar.
7. Pra,
shtrohet pyetja se, ku ishin shqiptarët para se të vinin sllavët
në Ballkan ?
Bari e diskuton këtë (LS 28-29). Sheliev
mendon se, sllavët u takuan në Shqipëri në kohën romake.
Ai e tregon qartë se, territori shqiptar ishte i
ekspozuar prej sllavëve në Mesjetë, vetëm rajoni qendror kishte mbetur i
ndijshëm nga toponimet sllave, ndoshta
se ky ishte një përqendrim i shpejtë nga shqiptarët.
Sipas mendimit tim,
kronologjia e sllavëve dhe shqiptarëve në Shqipëri nuk është e sigurt.
Bari ( Hymje 77)
konsideron humbjen e intervokalit të shprehur (-c-) në
gjuhën shqipe si post-sllave, sipas Jokl (
1926:44.37 ff.).
Kjo shpjegohet me =Shkinikë
='Bullgaria'= < Sclavinica= ; etimologjia
rishfaqet në mënyrë të qartë në mjediset greke si;
=-k- Erite= 'në
tjetër gjuhë " (greke).
Por edhe këtu mund të
ketë pasur një etimologji Latinë së pari në
=Labërija=
(La-Berija)=në jug ka
=Tosk - r -=
=(Tosk-r-ija)= nga
intervokali (- w - ) dhe
metateza sllave (-la -), por ne mund të parashtrojmi një
radhitje për ndodhjen e tyre.
Skok e shef në =Durrës nga;
=Durrazzo= <
=Dra= Dyrrachium
=(por vini re * (-Du-) është e nevojshme).
Megjithatë, para-serbe
duhej të ketë patur theksin
="Dra"
= që në rrokjen e dytë ?
Për më tepër, për ti
bërë gjërat edhe më të pezmatuara, Cimochowski (. Ling. Posn
1960:8.133-145) parashtron për Durrësin diçka tjetër, në vendë të;
= Durracion=
ai gjen këtu;
= Durakhi=
që e ka marrë prej gjuhës ilire nga fjala
= Duraktu =
= Durak- t -u -
= pas (-o- a -)
= Durrës =
Dúrrëc (e)=
= Dures= kjo zgjeron
dhe mpreh mendimin e referuar më lart
nga Çabej të këtyre
emrave.
Ndoshta kjo do ju
dukej naive të kërkohët aqë thellë në këto zonat e popullsive të pathyeshme për
tu njohur me gjendjen e tyre aqë te familiarizuar të Ballkanit ?
Mbi gjendjen e sotme,
unë nuk mund të pranojë në
pergjithësi njëren nga zgjidhjet e pezmatuara këtu më-sipër, as nuk mund ta refuzojë tërësisht një
zgjidhje tjetër qoftë edhe si e
gabuar.
Një përmirësim i Barit
i paraqitjes së emrit të lumit;
= Bojana=
( LS 29) parashtruar nga Tit-Livi;
= Barbanna
= me një formë tjetër;
= Bar-anna =(vini re këtu se =Berati =(Beligrat)
e ka humbur (-g-)
në e saj sllave )
= Bar-anna =
Borjan (-n-)= (me
pershtatje sllave) *
= Bojana= (në shqip, cf.
= Ujë-
B-uji= (e zgjëruar, e fryme,
e Bumume=Bumim=nga -Bum-im- kalon në -Bun-a-)
(*) (shtesa nga Kreksi)
Këtu kemi të gjitha ndryshimet dhe shpjegohen me
rregulla të njohura, mirëpo nuk ka kronologji të qartë.
Natyrisht se në çdo
rast, ne kurrësesi nuk mund të dëshmojmi për shqiptarët se ata nuk i paraprijnë sllavët.
8. Ne duhet të
kthehemi tani në pyetjen e mundimshme dhe jo bindëse të ilirëve dhe trakëve,
dhe lidhjen e tyre të mundshme me shqipëtarët.
Pa hyrë në
hollësi në këto argumente që do ti
sjellim nga Bari, jo se më duket
përmbajtja e tyre si një rrezatim jobindës
në vëzhgimet e tij të sigurta të
konkordancave me asnjë parathënie mbi ato të punimeve më të hershme - Bari ( LS 24 dhe gjetkë) ai anon për një
marrëdhënie shqiptare-armene me trakët si
ndërmjetsues.
Më saktësisht, ai
parashtron një vazhdimësi shqiptare-trake në një anë dhe tjetren frigje-armene.
Vini re se, kjo është një marrëdhënie mjaft e ndryshme
nga ajo e supozuar nga Reichenkron më sipër.
II Russu ( Cercetri
de lingvistic 1958:3.89-107) gjen ilirishtën të jetë një gjuhë satelite, njashtu si edhe trakishtja, mirëpo pasi që
ato kanë një leksik krejt të ndryshëm të toponimeve dhe onomastikes, ato nuk
janë të njëjtës gjuhë.
Prandaj Ilirishtja do
të ishte romanizua në një datë të afërme në gjuhën shqipe, pasi që kjo mbijetoi
si e pavarur dhe ka shumë të ngjarë të
jetë nga trakishtja.
Por, Russu
deklaron, se, problemi i shqipes ende
nuk është zgjidhur.
Rosetti ( Istoria II
3 51-63) shqyrton çështjen në përgjithësi.
Të dy fushat si ilirishtja
dhe trakishtja ishin të ndara
nga vija e lumit Morava-Vardar.
Ndërsa, duke pohuar
atë që kam marrë parasysh, konsiderohet
se gjuha shqipe është një dialekt i trakishtës, Rosetti përmend Georgievin
(f. 53) dhe Barin (f. 54), duke përmendur aty edhe V. Ivanov si dhe Hamp për efektin
se, shqipja nuk është më as Sateme e as Centume (shih më shumë për këtë më poshtë në lidhje
me ilirët), dhe duke përmendur Russu dhe Cimochowskin si mbrojtës të një (-m-) karakteristike
për ilirishtën (shih më poshtë gjithashtu), ndërsa -.
C.de Simone ( këtu 1960:65.33)
dyshon në këtë të fundit. Një listë e mirë e ekuacioneve leksikore të
propozuara për ilirët dhe trakët, poshtë (f. 56-62).
Një konsideratë të
duhur të kësaj liste do të lehtësoje të gjenerojë një ese të mirë, por
siç dihet, ka probleme në të gjitha anët, dhe Rosetti është në thelb te
raporteve së gjendjes së bursave si e sheh ai.
Ndërsa mendimi mund
të ndryshojë për çështjet e mësipërme, asnjë nga pozicionet nuk ndryshojnë në
thelb nga qëndrimet e mbajtura gjatë nga një ose një tjetër studiues në këtë
fushë.
Kur i kthehemi punës
së fundit të Georgievit shofim se edhe një burim tjetër i ri iu është shtuar të të mëparshmit.
Në studimin e tij (La
toponymie ancienne de la péninsule
balkanique et la Thèse méditerranéenne (Sofje,
1961; = Linguistique balkanique 3.1), ai i përmend shtatë rajone
te ndara në tri grupe; Dako-Myziane, Thrakase- Phrygiane.
(. Afërsisht, dy të parët ndeshen me Trakishtën e shumë të tjera)
E para e këtyre
grupeve është evidentuar nga toponimet në; - deva /-dava
/-dova (variantet janë të shpjeguara me kronologjinë)
<* -dh e -w- , është
paraardhësi i shqipes dhe ilustron lidhjen e saj nga ndryshimet zërit, shifet
në tablon e mësipërme.
Georgiev parashtron
një seri të tërë të ndryshimeve fonologjike për këtë gjuhë, të cilat përputhen
me zhvillimet e njohura në fonologji e Gjuhës shqipe: * -é-, -o-,
-au-, -ei- (> e), -ue-(> -e-), (> -a-), (> -ri-), (> -s- -b-), (-h-) (> -z-, -d-), -tt- (> -s-), -s-
(> ) . Kjo është diskutuar në Toponymie 7-8, si dhe në Issledovanija
Posravitel'no-istoriceskomu jasykosnaniju 145 (Moskë 1958).
Kjo para-gjuhë do
të kishte lindur në Daki dhe u përhap në Dardani dhe Maqedonin Lindore dhe që
andej zbret poshtë deri në Axhios (Vardar). Georgiev përmend
edhe kronologjin por unë nuk e di se
si ia ka arritur ai deri në atë.
Trakia e Georgievit është përcaktuar (f. 9) duke filluar nga lumi =Bria ='qytet', Diza
"kalaja", siç është bërë zakon në çështje të tilla, ku Etimologët gjejnë zgjidhje për të gjitha këto
toponime.
Zona e Trakisë zën
rajonin që kufizohet me Detin e Zi, Propontikët, Egjeun, Timokun, Strimonin, dhe lumin Danub. Nëse
rregullat fonologjike të Georgievit do t' ishin të saktëta, ne jemi ballafaquar
me një punë leksikore të frikshme, në saje të elementeve të rralla dhe të
perthekueshme: Darda - duket edhe si Daco-Mysian dhe
si Trake.
Në vijim, tablot të
cilat ne do mund ti përshtatnim në skemën shqiptare, ato deklarohën
trake ( Issledovanija 119-121):
= Bistas =Boure-Bista=
= Pisto=
( e pist=sllave) ship= e zhyt, e ndyer)*kreksi
= ( -b-
(-o-) (-ur -)= (për Burrë ?
= (-zeiz
-) = e zez ?
= ( -zize -)
për i-zi ?
= (-mal -)
për male ?
= skiár=
Kardendistel =sh-qer ?
E përsërisim se,
ilirishtja (f. 32-34) perfshinë Ilirinë,
Dalmacinë dhe Pannonin jugore.
Këtu ne gjejmë =Delm=
- ( delmë/dele, por formë e
zakonshme është dele , dhe ne mund të pyesim veten se a
janë gjetur tjera forma të tilla), (-ulc -) ( -ulk-)=ujk.
Dako-Mizianët gjoja se kanë depërtuar në
Iliri dhe nga aty Dalmacinë që nga mijëvjeçari
parë para krishti. Nga ana tjetër, Venetët dhe keltët zbresin nga veri-perëndimi
duke i dhënë kështu një analisti një gamë të gjerë të alternativave të
mundshme.
Kjo do të shtjelloje dy konceptet tradicionale të
ilirianve: Hirt, Krahe, Bari , Pokorny, Popovi janë për
( Centum ), kundrejt Kreçmer, Jokl, Ribezzo,
Pisani, Mayer ( Satem, me një përbërës të Centum-it).
Në Issledovanija
(f. 133-137) Georgiev vazhdon të japë hollësi mbi marrëdhëniet e
tij Dako-Miziane/Shqiptare/Trake, ai ka dy teori, të cilat i shtjellon,
por ne do te ndalemi këtu.
Te Misianët e Azisë
së Vogël, sipas të vetmit mbishkrim të
njohura
= patrizi
= në grek.
= patravi=
tregohet se është shqiptare. =RI= <* .
Një tjetër mbishkrim
i gjetur në Bullgari vjen me =diern-s =, e cila
rrjedh nga * =(-k w- ) ersna =
perëndimor , këtu, me sa duket, labiovelar është i palatalizuar dhe
spirantizuar, si në gjuhën shqipe. Kështu pra që shqipja dhe elementet
përkatëse të rumunishtës vijnë nga Dako-Mizët; =Athrus= > =Jantra=
dhe =Utus= > =Vit= në Bullgarinë veriore tregohet se rajoni
nuk ishte thrakas, por Daco-Mysian.
Prova konkrete për
pretendimet e mësipërme është tërësisht jashtë kontrollit tim.
V. Pisani, e njohur kjo mirë
që ai është kundër lidhjeve
kartografike, por ai ka vë në dukje paralelen familiare të gjuhën shqipe dhe
ilire.
Në Paideia
(1958:12.271) ai tërheq vëmendjen me një izoglos për
"Maqedoni-Traki" me fjalët për 'emrin':.
Alb = Emen=
Sllave = Ime=
Baltike = Emnes
/ Emmens=
Kelte = Ainmn =
, etj.
Dialekti dorik
poashtu tregonë gërmadha ilire në;
= Enumakratida=,
= Enumantiada=
(që të dyja nga Lakonia), dhe përpos tyre Pisani shton në Lakoni edhe
fjalën
= Diza=Dhiâ
(shqip).
Në Paideia
(12,298) ai sjellë nga Lakonia edhe fjalën;
= grifasqai=
=grafein=, me ilirishtën >
= Ri=
të hellenizuar si;
= Phi= dhe
= deisa=
'sterco', e para e vërtetuar në fjalën;
= deisozos =
tek Leonidi i Tarentes, të cilën ai e barazon me shqipen
= dhjes =
= défequer
="pastroj"=.
Në shqyrtimin e tij
të Vëllimit I të A. Maire:
Die Sprache der Alten
Illyrier ( Paideia 1958: 13,319-320) Pisani numron disa
glosa të ndryshme ilire prej të cilave nuk ka asnjë shpresë dhënëse me gjuhën shqipe, por e
tregojnë vështirësin e konsiderueshme Filologjike:
= Pelio=
= Pelia=
? 'që ndoshta mund të vihet në lidhje me;
= Plak='
=plakush=?
Ne nuk mund t'ia
qellojmi as këtyre fjalve;
= tritw=
("Testa") ngjitur me =tru = 'trurit'
?
= medo= 'hydromel' nuk
ndodh në shqip (shih më poshtë), ndoshta më interesante është;
= dibri=
qalassa '("senza etnico") ? (apo tallasa e cila
është sugjeruar në lidhje me fjalën shqipe)
= Det=? por që Pisani mendon ndoshta se ëshë
Frigjiane.
M.Deev, mendon se gjuha shqipe është nga trakishtja
jo, nga ilirishtja.
R. Gusmani ( Paideia 1957:12.164-165)
vëren se:
"Ora qui il D.
jo ha tenuto calcolo del fatto che ogni lingua è la confluenza di larmishme e
molteplici tradizioni linguistiche, jo di un filone Unik, com'egli
implicitamente pensa. "
Kështu që, gjuha shqipe ndoshta do të ishte
dalur nga një gjuhë e lashtë e Ballkanit =Koine= , por kjo shmang
pyetjen qendrore, mënyren se si erdhi deri tek kjo "përzierje"
?.
Korrespondenca
ilire-shqiptare nga Jokli ( albaner § 3a) janë ndoshta më të njohura, disa nga
këto kërkojnë dhe komente:
Straboni (7,314) ;
= Elo Lougeon =
:
= legat =
"moçal". Kjo mund të jetë
ndoshta*
= llaç =
- por mundet t ishte * (shamak)*(kreksi)
= lag =
- "lagështi", e cila mundet të përfaqësoje sigurishtë edhe*
= loug =
= Ludrum = : Tosk;
= Lum =
'pleh'=llaç=Tosk
= pler =
Geg =lymphome=, por ka edhe fjalë
latine e greke.
= Aquae Balizae : =baltë=. Por Krahe
( IF 1962:67.151-158) mendon se,
= Balissae
=vjenë nga =Bal- (i) un :
= Bal-sa=
si në
= Balsenz=
= Bal-s-antia=
= Ap-s-antia =
Lith ="bala"=
"moçal"
Sllave:=Blato= .,
Shqip =Baltë=
. Prandaj, për Krahe;
=Balissae /
Balizae= është "Alteuropaisch" (shih më poshtë).
= Metu-Barbis
- Barris është i paqartë.
= Malo / untum =,
etj, përfshijnë etimologji rrënjësore
dhe janë të dyshimta.
Emrat e vendeve në -
=V-ste/a/o= : kopshtë 'dru
frutor', vresht "vresht": ( Illyrier § 4)
Lith.=ysta;
Por edhe se kjo vepër
me sa duket e qëndrueshme, është
kundershtuar nga J. Hubschmid
("Substratprobleme," Vox Romanica 1960:19): ". Letzten Endes
sind sie aber vorindogermanischen Ursprungs Sie drücken vdesin Zugehörigkeit aus,
haben ferner oder Bedeutung" (f. 177).
Hubschmid pretendon
se, prapashtesat janë të formume prej gjuhës Baske që shkon nga perëndimi i Rumanisë e të Azisë së Vogël,
kundër Georgievit që mendon se janë nga Pelazgët- a (s) - (f. 298-299).
Kjo Alb. - =inj
= është një shumës kolektiv është e qartë, por shkon me kuptimin e
Delminium ?
Korrespondenca e
brishtë e Joklit:
"Trakët" ka nevojë për një
rregullimin te plotë në dritën e punës së kohëve të fundit, më shumë se një
akuzë.
Ndërsa ne duhet ti kushtojmi
kujdes të duhur në përdorimin e formave që duken si ilire (shih më poshtë), Cimochowski
( BUShT 1958:2.41-46) ka disa diskutime të rëndësishme për të
kontribuar në debatin që zgjati mbi reflekset e "grykoreve"
indo-evropiane në ilirishte.
Pa dyshim, thotë ai,
se, disa etimologji të propozuara e të
gabuara si: Volturex, Regontius, Regius, Rega, Genthius ;
shembuj shumë të mirë të mbetjeve të
palatale velares.
Gjithashtu,
= Barzidihi=
mund të jetë;
= Barzes=
= Bard-jo-s=
.
Alb. =mjekrrosh=
"bearded '), por mbeten shumë palatale sa duket origjinale të shkruara =s,
z, s, z, q= në burimet klasike.
Gjithashtu, sipas
tij;
= Aquilis=
,
= Aquincum=
padyshim tregojnë labiovelars.
Cimochowski më tej argumenton
(fq 42-44) se, të gjithat -u- -ul-
-m- të tregojë disa gabime me refleksin
velar për qëllzore të gjuhës origjinale, të cilat shumë studiues janë përpjekur
ti shpjegojnë gjoja se datojnë nga lashtësia.
Jokl (Eberts Reallexikon der Vorgeschichte 1,89-94, 6,38-45, 13.29) u
përpoq për të treguar se kjo ndodhi në praninë e -r- dhe -n-it.
Kundër kësaj, Cimochowski
i cili propozon për mbretin Genc këtë permirsim:
=
Genti-Genusus-Epicadus-Magaplinu = (-s-) në vend të:
=
Volturex-Regontius-Regius-Rega-Genthius= Genti Magaplinu= i përket ndoshta një
spjegimi të sanskrishtes;
= Mahant =Madheshtori
?
Alb. i =Madh=
i madh ?
= Bersumno=
pranë;
= Berginium=
dhe;
= Bargulum=
= Barzidihi=
pranë;
= Bargilius=
dhe;
= Bargulis=
Cimochowski kështu beson se
iliro-mezapishtja tregon velaret pa vështirësi, (-u-) ulën (-m-)
dhe se për këtë arsye këto reflekset dështojnë për të bërë gjuhën ilire brënda statusit të dialektev
Centum.
Unë pajtohem me
konstatimin përkohësisht Cimochowski-së këtu, por për arsye të tjera. Vërtetë,
faktet flasin kundër një Centum statusit për ilirishtja, por Cimochowski ka
shumë të thjeshtë një formulë për të Centum - ul m dikotominë.
Në të gjithë shembujt
e tij mjedisin e mëposhtëm e përfshin
gjithmonë një tingëllore, ndërsa "konjatet" tjera të paraqitura nganjëherë janë të dobëta apo
të dyshimta apo të dyshimta por në shpjegime të tjera:
= Vescleves =
= Kan-davia =
(për të cilat * - është rindërtuar nevoja por që tregon vetëm për;
= Acra-banis =
= Bargulis =
= Bargilius =
= Skerdis =
= Aggro =
Ky mjedis përputhet
saktësisht me mendimet tjera për bashkimin e palatales dhe velares në gjuhën
shqipe ( KZ 1960:76.275-280), dhe në asnjë mënyrë nuk varet nga ndeshjet e
parregullta në gjuhët Satem, gjuhë që kuptohet si konvencionale.
Një tipar i veçantë i
gjuhës ilire pretenduar nga Cimochowski është se, ai ndan refleksi e saj nga labiovelartet
(f. 44-46).
para zanoreve të përparme si Pedersen dhe Jokl e tregojnë, shqipja dallon labiovelaret siç e
thotë Jokli se edhe ilirishtja që
dallohet nga thrakishtja, i heton
gjithashtu si shqipja, por ai u përpoq gabimisht për të provuar se edhe trakishtja
ishte gjithashtu si ilirishtja.
Argumenti i Joklit u
vu gabimishtë mbi:
= Akuenision=
(që është thjesht Latine)
= Aquensium =
= Kouimedaba=
= Koumoudeba=
(e elementit të pasigurta të parë),
= Gouolhta=
(e segmentimit të pasigurt)
=Zououath=
(r) (i paqartë edhe për vlerat trakë te shkronjave), dhe
= Koadama=
Kështu pra,
sipas Cimochowskit, provat për labiovelare trakase deshtojnë.
Reflekset e
dallueshme të labiovelares me formën e
gjuhës shqipe dhe ilire, kjo është një dëshmi madhore prejardhjes
ilire të shqiptarve !
Por, përballë gjithë
kësaj, ne duhet të mbajmë në mendim se,
provat pozitive ilire labiovelare janë të tepër të rralla dhe të
terthurta, në ekstrem. Për më tepër, të
thuhet se janë shenja me diagnostika të dobëta.
Cimochowski gjithashtu pohon
se, aksiomat e shqipes me Mezapishtën (-au>
(-a-) dhe me atë ilire IE * ku pastaj në > Shqip (-o-) si do të
shihet në këta shembuj;
= Spalatum=
= Spolhtion= në
Italiane.
Por O. Haas (
Messapische Studien 173-174 [Heidelberg, 1962]) thotë se (-au-)> ndodhi në përshtatje vulgare latine:
= Ascoli=
= Ausculum=
= Basta=
= Bausta= dhe jo në
vetë mezapishten e cila kishte (-au> (-ao-)> -o- .
Me humbjen e (-c-)së
's' para (-s-) në ilire
dhe shqipe, shih Hamp ( IF 1961:66.51-52).
Për më tepër,
"Alteuropäisch" Krahe ka shtuar edhe një përbërës të ri.
Për shembull, në "Baltico-ilire" (
Festschrift für Max Vasmer 245-252 [Berlinit, 1956]), ne shohim ekuacione të
ndryshme që për Jokl mund të kenë qenë shenjat e farefisnisë midis iliro-shqiptarëve
dhe Baltëve.
Me dëshmi aqë të
rralla, këtu ka një aspekt i vetë-shkatrrues në këtë fushat, ti konsiderojmi
ekuacionet e Krah në BZN (1956:7.1-8); si vijon;
= Nette=,
= Netze=
do të përputhen me sansk.kurse
= Nad=
,
= Nady-h=
ndërkohë që (-na-) do të përputhet;
= Nada= -deri
më tani në rregull.
Por pastaj:
= Nie=paraqitet
tek:
= Neta=
(Norvegji) kurse greke;
= Neda=
e:
= Nedwn=
Ciles gjuhë ia kemi
borxh tani, dhe, si ta dijmi kur hasim në një gjuhë të këtij niveli dhe kush
janë te parët e tyre ?
Kohët e fundit ( BZN
14,1-19 dhe 113-124 [1963]) Krahe ka shfaqur "Die
Gewässernamen im Alten Illyrien"
të renditura ato në "Alteuropäisch," Baltik-Adriatik,
dhe lidhjet Veri-Perendimore gjermanike me definicionin e ri për ilirët.
Në kategorinë e
fundit aty ne gjejmë;
= Ar-daxano =
= Artatus =
= Dr Nus =
= Drilwn=
(janë të lidhura këto?
= Genusus =
= Kat-arbath =
= Clausala =
= Pizwn =
.
Në mënyrë të
qartë, ne duhet të jemë shumë të
kujdesëshëm para se të percaktohëmi pas çdo forme si, patjetër të ilirishtës.
9. Ne do të merremi
veçmas me problemin e Mezapishtës
pjesërisht sepse, i kam marrë më
parë tëk ( Studime nga Joshua
Whatmough 73-89 [Hagës, 1957]) dhe dëshirojmë këtu për të rishikuar
deklaratën time të problemit, pjesërisht sepse nuk e kemi shumë të lehtë ti bëjmi bashkë ilirët dhe Mezapët.
Në këtë pikë të
fundit, shih tani permbajtjen e Haas në (Messapische Studien) ku në faqen e tij të
11-të, Haas deklaron se, ka
ndërmend të diskutoje diku tjetër këto pikëpamjet e tij mbi supozimet e
pamjaftueshme bazuar mbi Mezapïshten dhe unitetit të tyre me ilirishtën; këtu
ai thjesht nxjerr arsytimin mbi bazat e pamjaftueshme dhe të ndijshme që
varen nga segmente mjaft arbitrare të
fjalëve.
Në faqen e tij të 12
ai thotë se, teza ilire për Mezapishten
i përket së kaluarës dhe shpresojmë që
së shpejti do vëhën në harresë.
Kjo nuk do thotë të
përjashtohët një provë e re ilire që në të ardhmen të percaktohet më mirë,
por, është e vetmja gjuhë që nuk
demonstron deri me tani dëshmi të tilla.
Në faqen e tij të 13
ai deklaron se; është e mundur që emrat Ilirë mund të sqarohet në bazë të njohurive
tona të Mezapishtën, por e kundërta është metodologjikisht e pamundur.
Pas punës së mundimshme filologjike mbi tekstet nga O.
Parlangèli ( Studi messapici [Milano, 1960]), Haas (shënimi cit.), C.
de Simone ( Die messapischen Inschrifien ) dhe J. Untermann ( Die
messapischen Personennamen [Wiesbaden, 1964]) , duke vazhduar Krahe e Die
Sprache der Illyrier .
Po kështu, unë nuk e
kisha parë këtë artikullin e de Simone mbi dipftongët e Mezapishtës (
1964:69.20-37), e as shqyrtimin nga Parlangèli e Haas ( Kratylos
1963:8.179-186).
Me sa duket pa e
parë artikullin tim te lartpërmendur
(abbr. A & M ), Çabej është
marrë me disa fjalë të Mezapishtës në studimin e tij "Une Probleme
de istoriei limbii Albaneze" ( Studii
i cercet ri lingvistice 1959:. 10,527-560, esp 555), ku dhe disa
nga trajtimet tona aty përputhen.
Edhe se çështja e
frigje na merr përtej qëllimit të këtij studimi, të interesuarit tani duhet të konsultohen më tej (ad A &
M 76) në gazetat e fundit të Haas në Die Sprache dhe Linguistique
balkanique .
Duke marrë pika të
veçanta në A & M: (§ 3.1) poashtu
edhe Çabej (fq. 555) e ka vrejtur
këtë, ( 3.3)
Çabej nxjerr aty
= BALIAS=,
= balakriaihi=,
= bálakros= nga Plini,
= balisca la
vitis= e nga Puja =dialecte
= bálaku =
krejtë afër fjalës shqipe;
= balosh= term ( për kuajt dhe kafshët me një ballin,
balush te bardhë në ball).
Në anën tjetër, de
Simone ( 1962:67.36-52) e lexon
fjalën
= Balles=
= Balle=
si (= Illyr.
= Diteius=,
= Poteius=,
= Ateia= , etj, në
formë); ai lidh fjalën;
= Bales
=( =Bal= si) me fjalën;
="Balásh"=
dhe ai thotë se, fjalën mezape;
= Balasiiri=
[hi=shnet ] nuk duhet me ngatrrua me fjalën;
= Bálakros=
.
Por, lidhja e këtyre formave te drejtpërdrejta me fjalën
= Balásh=
është e pamujtun, e pasaktë, për arsye
se, (- l -) vjen nga *( - LC
-) dhe jo nga * (-VlV-) ose nga * (- l -) (§ 3.4)
Haas ( Mess. Stud . 144)
parashtron për fjalën;
= Bije= * =(BH-
l)= por që nuk mund të jetë kjo
sepse, përndryshe do të jepte;
= Byjë= si tek
= Bolles=
dhe
= Bili=
(v) në të vërtetë pasqyrohet si; = BH -l -(i) -= që
Haas supozon në faqen; (f. 28, 41, 131, 142-144), dhe atëherë ne duhet
të braktisin ekuacionin shqiptar.
Mbi fjalën =Bir = Pisani (
1959:64.170 n 1), pas E. Risch
shënjat;
ku -f-it primare ia lidh me sekondare -f- =Lius= dhe =Putlo= mbarue =puer =
pastaj vien =socer= pra këtu duhet të mbështetet një paralele;
=Lius= dhe * =putlo=
- rimodeluar për "puer" "socer" , këtu mund të jetë një
paralele për të mbështetur;
="bi"
- >= "bir" . (§ 3.5)
Në qoftë se sugjerimi
për
=delme 'dele'
me emër të
=Dalmacisë=
është i shëndoshë, atëherë sugjerimi im bie. (§ 3.10)
Nëse nga shqipja;
=Mez=
vërtetë i bashkohet baskes,
=Mando= 'mushkë',
siç e thotë Bari ( Hymje 57) atëherë këto shkojnë me (-r -)
prapashtesë më sipër.
Bari gjithashtu e kupton
këtu si (h)ardhi;
=Ardhi=Hardhí=(Grapevine) që në Baske kemi
=Ardao=
'verë' dhe '
=bisht'= në Baske
=buztan=
( 3.13)
Shpresoj që në një
rast tjetër te perfundojmi me =mjegullë=.(§ 3.14)
Çabej sjellë "Nde"
"in" por jo të tjera. (§ 3.16)
fjalë përkatëse në aspektin krahasues të
diskutimit me
= atavetes =
dhe
= sivjet =
që tani na del Mikene
= za-we-te =
(në krahasim me
= pe-ru-si-nwa = PY Ma 225)
= kjawetes=
'këtë vit' sipas Palmer dhe Killen ( Nestor 240 [Mars,
1963]), dhe
= 85-u-te=
, e cila nuk do të jetë *
= sjawetes=
, si Palmer e do sipas Killenit ( Nestor 258).
Në fjalen Mikene * =(-kj-)= dhe *
=(-tj-)= ndoshta do të japë të njëjtin rezultat në këtë rast. (§
3.19) Krahe ( 1959:64.248)
e sheh këtu si prapashtesë Mezape (- o-) , parë edhe në =alzanaidihi=
((Genèse).
Kjo pastaj mund të
krahasohet me shqipen në shumës (- z
-). (§ 3.24)
Çabej, gjithashtu, nxjerr
këtë ekuacion. (§ 4.3)
Çabej pyet veten nëse
= veinan =
a mos duhëj krahasuar me lith.
= víenas= ?
Vini re se Haas
(Mess. Stud 37 dhe 221.) vazhdon rindërtimin e papranueshëm të shqipës
= vete =
si *
= (-s e-ti -)=
duke sugjeruar një krahasim me mezapike
= vetai = "ihr selbst".
Kalimthi, ia vlen për
të respektuar se Haas (f. 95) ai bën një identifikim dhe rindërtim
Mezapik që është mendje e një linje të re të mendimit.
Ai përkthen fjalën
=Aran= si 'illam' (kontrast A & M § 3.1)
dhe krahason me Umbriane =Oro= - dhe kjo mund ose nuk
mund të jetë kështu.
Edhe këtu (dhe
përsëri në p. 177) Haas përkthen =Ennan= si ='illam'= rindërtuar
mbi (-en- -m-) dhe e krahason me
fjalen greke = Enh= 'jenen" më Latine =ENIM= .
Nëse është kështu, kjo formë e njëjtë e
rikonstruktuar do të mbroje fjalën shqipe =Nje= dhe kuptimi nuk është shumë
larg.
Gjithashtu Haas, (46
ff.), gjen fjalën
= graiva= apo
= graibia=
(- f -) (një festë në Tarentum)në ( B.1.43) ai sheh =grahis damatria= *
= (-gr s-)
=
= grau =
(Haas, op . cit. 142 > i),
sugjeron në shqipe
= (-gr-)
shumësin për
= Gruan= 'grua'.
Në këtë fjalë të
fundit, shih HAMP ( KZ 1960:76.276).(§ 4.6)
Unë jam i kënaqur të
shoh se Haas pajtohet (f. 184-185) me mua (perpos për disa detaje në të
cilën unë jam i paqartë) mbi zhvillimet e "gutturals." Reflekset
e ndara tregojnë për labiovelare (f. 185-187) dhe dentale rrjedhin nga
palatalet (f. 188) që janë një tregues i shqipes, por shembujt që mbështesim
janë ende të pamjaftueshme.
Në këtë çështje, shih
edhe diskutimin e ideve të Cimochowskit e tjerëve.
Diskutimi i Haasit
që, nga labiovelare në (Ling. Posn . (1953:4.78-80) më duket mua jobindëse në krahasim me punën e
tij të mëvonshëm.
Më tej, Bari ( LS 9-14) diskuton mbi grupin Satem, (ul m)
ku të gjithë shembujt e tij për iliren Centum karakteristika (f. 11) janë të
dyshimta, siç është trajtimi i tij me -kr- .
Vëzhgimet e mësipërme mbi pyetjen ilire.
Popoviq (f. 21-22) ku ai në thelb ndjek
Bari për ilirishten -m-Centum .
Çështje supozuar e palatatalizimit të labiovelares në
trake shkon përtej diskutimit tonë.
S. Josifovi
"Nova mi ljenja o indoevropskim jezi kim supstratima na Balkanu "
Godi njak Filozofskog Fakulteta u Novom Sadu 1959:4.97-115) komenton veprat
e Budimir nga vitit 1950 dhe 1956
në "Pelasti," dhe nga Pavlovi ( 1957 dhe 1958)
mbi substratin e Mesdheut në Ballkan.
Shumica e tyre janë
të panevojshme këtu, por Budimir
në (f. 99) duhej ta ndante =Kohe=
nga se <* -k w si-, të
cilat i lidh me =Esati=, =ESNO=, =kosa= , =xainw=, =xew=, =xoanon=.
Budimir:
"Kështu shqipja ka ruajtur
karakterin shpërthyes të gutturaleve qiellzor për një kohë të gjatë që nuk
është rasti me të tjera gjuhë të dialekteve sateme, dhe përveç saj, velaret e dallueshme dhe labiovelaret në
kundërdallim gjuhët sateme."
Kjo mund të jetë
kështu, por, unë nuk e shoh se si kjo
deklaratë vjen e natyrshëm nga konteksti ?
(§ 4.7)
Në =haiva y
ias= (f. 89), shih de Simone, (Si 1960:65.31-34.)
Fjala fantome =ana= bien tani, largë; (shih L. Ognenova, Studia
në honorem D. De ev 333-341 (Sofje, 1958)
=K (uri) e
bohqh '' Anna" = , dhe E. Çabej ( BShkSh
1957:2.122-126 ,) e përshtatshme dhe
e raportuar nga M. Lamberc, Südostforschungen 1959:18.402-403) =ana [b] ohqh ' I (h) s (ou) K (u) r
(ie)=.
Përveç formave që i
kam diskutuar, Çabej (f. 555) ka propozuar edhe ekuacionet e mëposhtme:
= MEDUMA= (emri i vendit) =
= i-MJE= (t) =ME=(e cila,
megjithatë, duhej të theksohet thjesht një derivat produktiv i grimcave),
= tabaras ,
tabarra 'prifti,-ess= ()?' =
parafjalë shqipe (fosile) -të- dhe rrënja/
= bar =(mos)=(ma)
=kos= '(?)
= (ai min) kos (?)
=si quis= 'kush'?
(kush quhesh=si quet
emni )? nga *Kreksi*
Shumica e këtyre formave mezapike janë ende të
interpretimit tejet të pasigurt, të konsultoheni tek Haas për më shumë detaje, Çabej
gjithashtu sugjeron dialektin Kalabrez
= Menna Minna ="MEND"
shqipe".(amel)
Për shkrimin në
Salentine, G. Rohlfs ( Die Sprache 1959:5.173-175) ka propozuar një etimologji
Mezape * =squèros= për fjalën "ndryshku" dhe e vë këtë
në lidhje me shqipen =hirrë=
"Käsewasser."
10. Ne kemi ardhur tani
deri këtu që ti shohim propozimet në
lidhje me marrëdhëniet ndërmjet grupeve të tjera indo-evropiane dhe shqipes.
Materiali do të kalojë së shpejti në shqyrtim.
M. Durante: ("Etrusco e
lingue balcaniche," Annali ... Napoli 1961:3.59-77) ka disa implikime
të rrezikshme të lidhura me disa vëzhgime në gjuhën shqipe të cilat nuk më
bindin mua.
Është e përshtatshëme
këtu tani për të riprodhuar nën grupin e indo-europianve nga Georgievi; (
Issledovanija 282-283):
Veri:
Baltik-sllavo-gjermanike, ndoshta Tokarian;
Perendim: Italic-kelt,
Venetic, ilir
Qendrore: Greqisht,
dako-Mysian (duke i përfshirë Shqiptarët),
indo-iraniane, Phrygian-armene, trake, Pelazge,
Jug: Hitejtë-Luwian,
etrusk
Përveç shumë pikave
të debatueshme që bien jashtë objektit të këtij punimi, nga që
shqipja i takon grupit më të madh, ka shumë pak për të thënë rreth problemeve
të rëndësishme. Nëse një gjë është e qartë për mua, është se, nuk ka marrëdhënie të veçanta nëse ka
ende propozime për italic, kelt, apo anadollak. Por në këtë
fushë çdo gjë mund të ndodhë.
11. Nga mënyra se si të
orientohemi, ti përmbledhim çështjet e
hapura njëherë dhe ti korrigjojmi disa
detaje te pasqarume, ne tani do ti marrim në konsideratë çështjet e trajtuara
në Porzig e Gliederung .
Së pari, disa
korrigjime:
= Dore =
='dora' =(f.
187), - =ceir = , etj,
janë marrë përsëri në *
='greifen'=
=e saj,
dmth, *
= (-saj-s
-)=, natyrisht, në dritën e Hititve paraformoj diçka si *
= h sr =
(fem. në gjuhën shqipe <pl. vjetër neut.?).
Rikonstruksionet
e dukshme për gjuhën shqipe janë (-sg-)
= Dore <*
= (-h (s) r- ),
pl.
= duar= <* (-h (s)-)
zgjidhja (C-rrjedha).
Një alternativë,
ruajtjen konsideratat gjinore së bashku me formën formale;
= Dore
(fem). <(Analogji formë të klasit) * paanshëm *
= (-h (s) r-u-
)=(në simbolet e Joklit) *
= (- h (s) r-om-)=
, tematikuar nga *
= ( -h sr- )=;
= duar
=<*= dor *
= gera
<* =(-gh (s) ra-)=Gra
.
=zjarr=
(f. 163) 'zjarr' rrjedh nga një (-n-) formë-prapashtese,
dhe është barazim me
Skt. =(-gh á
m-) = «Glut, Hitze", por siç e kam treguar në një
prezantim të kohëve të fundit me gojë, kjo nuk është një lekseme e veçantë, por
më tepër një -n- i vjetër
shumësi me prapashtesën në lidhje suppletive me;
= (-sg-).
=Zjarm=
.
=Mjal-TE =
(f. 203), është një rast interesant ku studimi i kujdesun i dialekteve
paguhet mirë.
Në disa fshatra të
Greqisë që tregojnë kontrastin, dhe në reflekset e disa kolonive të Italisë, ne
gjejmë atje
=mjáltë=
'mjaltë', në kontrast me;
=BA- të= 'baltë'.
Kështu që, i pari nuk
është në origjinale,
="ba-të"
=shifet se merrë n'thué... edhe se e ka humbur një zanore nga fikët,
nga ana tjetër, (-l-) (jo ortografik me;
=(-ll- ) duhet të vijë nga
një grup i vjetër, dhe * duhej të ishin këta dy (-ll-) kjo është
e vetmja mundësi.
Etimologjia ="mjaltë"= pra
është fjalë latine e jo indo-evropiane.
Kështu që shqipja
këtu shkon me: Balto-sllave, Tochariane dhe ariane.
Në aspektin kulturor është një fitim me
interes, kur ne kujtojmë se Jokl (
Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen
289-296 [Berlin, 1923]), ka gjurmuar
fjalën;
=Bletë=
'bletë' në latinishte *
=Mell tum= .
Për "të
rrahur" dike= (f. 204-205)
së bashku me lat. =feri= ,
=berja= (sk) ,
Lith. =bar
(i) ù =, leton.
= ba u =
,
= borj =
, ka të ngjarë që ne duhet të parashtrojmi
fjalën shqipe;
= Bie= <*në;
= b (h) erj=
= Berj = me:
= Bie=
'kryer' <* =b (h) er=
= Bher=
===========================
*12.) Për "të
rrahur" dike= (f. 204-205)
së bashku me lat. =feri=.
= berja=
(sk) , Lith.
= bar (i) ù =,
leton.
= ba u =
, =borj = ka të ngjarë
që ne duhet të parashtrojmi fjalën
shqipe;
= Bie= <*në;
= (-b (h) erj-)=
= Berj = me:
= Bie=
'kryer' <*
=(-b (h)
er-)=
= Bher=
Mendoj se fjala
shqipe dialektore duket me e dallueshme; *(Kreksi)
=Bjeri=Bini=?
Ra prej =Bjeshke=Bjeshk=Bje=
u- Bajt
nga qyteti ne fshat( vajti)
ku-Vajti
nga fshati ne qytet(u bajt)
= Bje= prej lisi
= Bjeri=
kitares, (*Kreksi)
Definicioni nga
Kreksi*
Per mendimin tim,
fjala Bie spjegon ramjen, ardhjen e nje gjeje kah nga lartë
poshtë=ramja=ardhja=do thotë shkurt:
=Bie=Vjen
=B=V
=Vien=Bjen
Ta degjojmi se si
tingllon;
=Bjen dardha prej dege kah
unë=
=Vjen dardha prej dege kah
unë=
============================
Tani për disa çështje
më të përgjithshme:
Fati i kuptimit të
rrokjeve (f. 66-68) është një problem
shqetësues.
Është aqë e vështirë
vetëm se për të vendosur faktet.
Për fat të keq,
artikulli i SE Mann për këtë temë ( Lg . 1941:17.23) është i
saktë ose bindës vetëm sikur e njëjta zgjidhje të ishte propozuar shumë vite
para tij. Pyetja duhet tërësisht të ndryshohet, por ne do të bënim mirë që të
fillojmi nga Jokli ( Die Sprache 1963:9.120-122).
Në çështjen të
guturaleve (pp 72-76), unë kam deklaruar tashmë qëndrimin tim në A & M
(shih më lart), shih gjithashtu Jokl, Die Sprache 1963:9.123-127.
Në kl (f. 75) të
ashtuquajturës Grenzdialekte, shih HAMP, KZ 1960:76.275-280 dhe
më lart.
Mbi dhëmboret-plus-dhamoret
(f. 76-78), shënja (-tt-) dhe iraniane (-st-)
pikësuar mbi * (-tst-) (që ne e shohim në Hitite), shih
gjithashtu A. Meillet, Dialectes indoeuropéens
60. Greqisht (-er-)
dhe Balto-sllave (-st-) pikësuar mbi * (-tst-) ,
sipas Meillet, (-op-).
-(-cit-).
61. Italic,
kelt, dhe gjermanike;
megjithatë, pjesa (-ss-)
(e cila mund të vijë nga një ndërmjetësim * (-ts- ).
Porzig referohet (f.
77) të Lücke unserer Kenntnis beim
Armenischen und Albanischen." Meillet (f. 57), megjithatë, ka (-st-)
për gjuhën shqipe, ilire, trake, dhe Frigjiane.
E vërteta është
se, shqipja tregon një të sotme (-s-)
=Pasë= 'kishte"
"pjesmarrë" "besë" 'besim',
"besnikëri) shih HAMP, (KZ 1961:77.252-253.) ndoshta
vjenë nga ndonjë afrikatë grykor * (-ts-)
?.
Shqipja ruan shumë
suppletione interesante të vjetra në sistemin rrjedhim folje në mesin e tyre
=sit=, "se",
'gënjeshtër' (këto të fundit janë të shquara si pika te
dobëta në Ballkan), dhe "gjykojnë", këtu situata është
ndryshe nga Balto-sllave , gjermanike dhe latine (Porzig, 91-92).
Porzig bën një numër të
ekuacioneve greke (f. 177-179), të cilat kërkojnë komente:.
=Hom =Odmh= =Att=
=Osmh= :
= Ame=
= 'erë'=
është shumë e paqartë të ishte e sigurtë;
= kapno= : kem
= k epnos=
. do të ishte në një marrëdhënie të paqartë;
= koilo= : =thellë= (jo
thelë ).
Çfarë ka të veçantë
në lidhje me * - (-n-) e ?
= ufainw=
:
= venj ? ="endje"=
= (-marh-)= Marr =
= 'take'=
është e dyshimtë.
Pse duhet =Alfi : =ELB=
"elb" të <* '=e= bardhë'?
=Dhmo=
: =dhjamë= 'yndyrë' nuk është një zgjidhje e saktë në
vocalism.
= Xen= -f ov-
:
= huaj=
'i huaj' (j
= jo -huai =
= Dorpon=
:
= Darke=
"darka" gjithashtu përfshin
= Drekë=
'mesditë =(vakt) =(turqizem) "(në ablaut), dhe unë mendoj se kjo
është që të barazohet ndryshe
pashpjegueshme,
Bretonet i thonë;
= Dibrit=
= Dribi= 'hamë, ngrejmi,
(Greko-armen-) Shqip;
= ândërrë=
= ëndërr'= është një arkaizëm,
dhe në këtë mënyrë nondiagnostic, si shumë sende të tjera më sipër.
Porzig (f. 179) vë në
dukje se kur disa nëngrupe tjera të
përfshira në një ekuacion, grek apo Balto-sllave gjithmonë
kanë.
= Zâ= 'zëri' (f. 180) Balto-sllave dhe Armene,
= djathë= 'djathë' (
= dithë= është e huaj, (
1962:67.144), me Indic
Balto-sllave është një krahasim i mirë, por të tjerët në
faqet 180-181 janë të parëndësishëm.
= (h) yll= 'yll' nuk
mund të përdoret si provë, është ende e
paqarte si;
= mjekrë= 'mjekrat' ka një të
përkryer të rregullt (-k- ), dhe në këtë mënyrë nuk do të
thotë asgjë (shih KZ 1960:76.275-280).
Për Porzig (f. 181) shqipja e folur në pjesen Lindore në Ballkan është
indo-evropiane dhe shkon me greqishten dhe sidomos me Balto-sllave.
Në pjesen Perëndimore
indo-evropiane ajo është menduar të jetë i lidhur vetëm me ilir.
. 12 Meillet (f.
109-113) përmbledh shpërndarjet e ( - ju -) paraqet aty se në
greke dhe indo-iraniane kanë (- y e / o -);
Balto-sllave dhe
armene kanë =(- y e / o )-=
për foljet që rrjedhin nga gjermanike dhe Italo-kelte kanë (- yo -),
pothuajse barazojnë jashtë për të dy llojet foljeve.
Në avant-propozimeve
për edicionin e ribotuar (f. 14), Meillet shton shqiptaret së fundit.
Ai pohon në mënyrë të
gabuar (fq. 17) se * =pr wo -= është e kufizuar në
indo-iraniane dhe sllave; kurse në shqipe
= i-parë= 'parë'.
Një tjetër grup në
marrëdhënje (Skt.
= dáhati= ,
Lith. = Degu= p.sh. në shqip;
= djeg= 'djeg')
është ndoshta shumë e zakonshme që të jetë e rëndësishme.
Për fjalorin e Meillet-së (i cili përfshin
Balto-sllave), ne mund të shtojmi
= grurë=
'grurë' (f. 18),
= shat=
'hoe' (f. 21), dhe
= ment=
(modale negativ;. fq 23).
Nuk ka dëshmi shumë
pozitive këtu, këto janë, mbajtje kryesore.
Ndoshta rëndësi të
konsiderueshme janë dy tipare në vijim.
Baltik dhe sllave nuk
kanë përsëritje të përsosur, gjendjen arkaik të punëve (Meillet 104-107);
shqiptar është dakort. Balto-sllave gjithashtu tregon një aorist vjetër
indikativ, por një pjesorja aktive nga të përsosur, gjermanike, kelt, dhe
Italic kanë të grupuara në aorist vjetër dhe të përsosur.
Këtu shqipja duket se
bien dakord mbi një bazë të hollë me Balto-sllave.
Në mënyra të errëta
ne mund të shohim marrëveshje në =mora= 'u': =Marrë= marreé,
lashë 'la': Lene , Erdha 'erdhi': ardhurë , hëngerë 'ngrënë': ngrënë .
Shqipja është
veçanërisht e pasur me dhe kjo i takon një diskutimi të gjatë -
shumë të gjatë për këtë herë - të rolit të klasës së gjatë në gjuhën shqipe, një
diskutim që Jokl ( 1916:37.90-122) vetëm u hap dhe nuk arriti të të parë në
çështjet e saj të gjera kryesore.
Një diskutim të tillë
do ta gjeni me një bazë të re në studimet e Kuryowicz. -it.
. 13 FBJ Kuiper (
Annali ... Napoli 1960:2.159-164) ka treguar se OP q tiy 'thotë se' është
rrënja e pranishme q - në suppletion me q ah -. Unë mendoj se ne duhet të
braktisim ekuacionin e vjetër me Latin c nseo (për arsye të tjera, shumë) dhe
vendin shqiptar Thom , thotë (3 SG.), AOR. tha , së bashku me këto. Ajo që ka
qenë kurrë sjellë në mënyrë adekuate nga është fakti se në qoftë se thom 'them'
është * k (n) LSI (e cila mund të jetë), thotë nuk mund të jetë * k (n) rr ...,
e cila duhet të japë * thoshtë . Që nga * k n (s) t ... do të japë * thând (ose
ndoshta * se ), ne duhet të parashtroj * k Ti për 3 SG.
. 14 Një artikull
shumë i rëndësishëm është shfaqur kohët e fundit, e cila na lehtëson në masë të
madhe të detyrës së ekspozitës që përndryshe do të thirret për të sjellë së
bashku më parë literaturë shumë të shpërndara, që është artikull pas vdekjes
gjatë e Jokl, "Die Verwandtschaftsverhaltnisse des Albanischen zu den ubrigen
indogermanischen Sprachen "( Die Sprache 1963:9.113-156), e cila ishte
vendosur vetëm pak vite më parë në mesin e Jokl-së Nachlass , tani vendosur në
Bibliotekën Kombëtare të Vjenës, në draftin origjinal në Gabelsberger
stenografi. Ky artikull përcakton zhvillimet dalluese fenologjike e gjuhën
shqipe nga indo-evropiane nga pikëpamja e asaj që është e ndarë me grupe të
tjera (pp 116-129); karakteristikat morfologjike të ngjashme (f. 129-148); dhe
ngjashmërive leksikor (f. 148-156). Nuk ka hapësirë këtu
për të kritikuar pikë Jokl-së në detaje, dhe kam ndërmend të marrin në
konsideratë pikat më interesante në një rast tjetër. Për më tepër, disa kanë
qenë të trajtuar në mënyrë implicite me në diskutimin e mësipërm, më në fund,
pasi neni Jokl-së është rreth dyzet vjet e vjetër, nuk duhet të jetë çudi që
edhe në të neglizhuar kështu një fushë sende shumë si shqiptarë tani thjesht
bien larg, zënë nga bursa më të fundit , disa prej të cilave pasqyrohet në
faqet e mëparshme.
Në thelb, paraqitja
Jokl vuan nga dy defekte teknike me standardet aktuale: një qasje atomistike të
dhënave, dhe një dështim për të dalluar tiparet konservative nga risitë. Unë do
të merret me rezultatet e Jokl si saktë që është në përputhje me qartësi.
15. Jokl përmbledh
rezultatet e tij fenologjike (f. 129), duke deklaruar se ata përshtaten mirë me
një përkatësinë evropiane të Veriut, veçanërisht me Balto-sllave. Konsiderohet
mendimi se Jokl shqiptare shkon më afër me Balto-sllave, në qoftë se shpesh mbi
bazën e larg-nga-dëshmi e qartë, është e njohur nga të ndryshme të publikimeve
të tij, për këtë, shih edhe seksionet perkatëse të Porzig së Gliederung . Unë
kam shprehur edhe në shtyp besëlidhjen time me Jokl në këtë në masën që një
opinion i qartë mund të mbahet në këtë fazë të njohurive tona. Megjithatë,
provat fonologjike tani në fjalë mezi arrin të mbështetur këtë, pa marrë
parasysh sa i saktë mendimi mund të jetë. Bashkimi shqiptar i * o * dhe një , e
* me * më parë , drift fonetik i * [ ] për të o , trajtimin e * , dhe i * ou o
, dhe ndryshimi i * s për të [ ], janë të gjitha shumë izoluar strukturore (si
paraqitet) dhe shumë nonunique si ngjarje që të lidhen shqiptar në mënyrë të
qartë me çdo grup një prej dialekteve, ata thjesht bëjnë përjashtime të
caktuara parëndësishëm e mundshme. "Helle Färbung" lidhur me * ->
ri nuk ka të vërtetë përputhen Balto-sllave dhe kelt qoftë në shpërndarjen
allophonic ose në mënyrë të detajuar fonetik pa një të madhe konsideratave
shumë të tjera mbështetëse. Ndoshta ne mund të në fund të fundit të jetë në
gjendje për të theksoj këto pretendime, për momentin unë nuk shoh asnjë
clinching lidhje fenologjik, në formën e një risi të strukturuar të përbashkët,
me çdo grup tjetër indo-evropiane.
16. Përfundimet e
paraqitura (f. 147-148) për morfologjinë bëjnë pretendime të ngjashme. Ne do të
inspektojë këtu vetëm korrespondenca që përfshijnë Balto-sllave, që nuk do të
thotë se në një rishqyrtim të plotë të problemit që ne nuk mund të gjeni
tiparet më tej themelore të ndara që përfshijnë grupe të tjera më të ngushtë. Një
dëm i menjëhershëm është vërejtur në natyrën e tiparet identifikuara: ata janë
të pothuajse të gjitha morphs derivacion dhe proceset e disa lloj, në këtë
mënyrë, ata i takojnë një pjesë më pak të strukturuar, më të hapura, të
gramatikës.
Zhvillimi i tipit
foroV (të përbashkët me greke, too) ishte i formimit të vjetër, dhe nuk është
diagnostike. Emrat e gjatë të keq (të përbashkëta edhe me gjermanike) dhe
preterits (të përbashkëta më gjerësisht) duket se në fund të fundit e
rëndësishme për mua, por nuk mund të vlerësohet në këtë bazë të anketës të
shkurtër. Pjesëza në - mo - (të përbashkëta me armene) dhe në - eno - (edhe
arian dhe gjermanike) i përkasin një shtrese të vjetër të rrjedhjes varur
ndajfoljore e fjalisë. Nouns në - IMO -, qoftë në lidhje me feminines të
ngjashme (p.sh., në kelt), janë gjithashtu të vështirë për të caktojë një
status të saktë innovational për të. Kolektive në - no - (pohuar edhe për
gjuhën latine dhe gjermanike) janë me këmbë të paqartë. Nouns verbale në - Le
të pretenduar edhe për armene, por me siguri Tocharian dhe Hitejtë tej
komplikuar këtë foto.
Përhapja e - m të
paanshme të interrogatives, në qoftë se e vërtetë, dhe formimin e akuzues e 1
SG. dhe 2 sg. Përemrat personale, janë karakteristika që janë më të vështirë
për të vlerësuar në distancë të tillë rindërtues. Përdorimi i aktive plus
refleksiv për një pasiv nuk është mjaft paralele në Balto-sllave dhe gjuhën
shqipe (ku është e kufizuar nga tensionuar), por, në qoftë se me vend, se dhe
sintaksa e 'adoleshencë e numrave dhe ndoshta kombinimi i pyetëse dhe përemrat
demonstrative duket kandidatë të mirë për origjinën diffusional.
Kjo lë të mundshme
artikujve të përbashkëta në mënyrë unike: diminutives në l + - o, - t o në
ethnica, ndryshimine - ti dhe - t (një mundësi dobët), nouns verbale në - g -
dhe - es + , dhe mbiemra të mesme në -
usto . Duke pasur parasysh se shumë nga këto thirrje për kërkim diskutim, dhe
mund të mos qëndrojnë deri shumë mirë në të gjitha rastet, kjo është thuajse
një listë mbresëlënëse. Për më tepër, pikëpamjet tona të indo-evropiane kanë
ndryshuar në masë të madhe që nga Jokl ishte shkruar, dhe vetëm një rishqyrtim
të plotë ab initio mund të marrë në konsideratë të duhur për këtë.
Në mënyrë të qartë, e
gjithë çështja mbetet plotësisht e hapur. Por ndoshta ne kemi qenë në gjendje
për të pastruar një terren të vogël.
17. Për lehtësi, dhe
me anë të përmbledhur nga fushat kryesore të mbuluara, një selektive
Bibliografia është e bashkangjitur.
=============================================